List otwarty w sprawie usprawnienia transformacji energetycznej i ochrony klimatu w samorządach

Szanowna Pani Minister Klimatu i Środowiska Paulina Henning-Kloska,

Zwracamy się do Pani z poniższymi postulatami, w celu zwrócenia uwagi na problemy samorządów z realizacją transformacji energetycznej i ochrony klimatu w ramach podejmowanych przez nie działań. Postulaty te zostały wypracowane w gronie ekspertów zaangażowanych w działalność samorządową i są częścią raportu pt.: Energia i klimatu – wyzwania przed nową kadencją samorządów w Polsce opublikowanego dnia 26 marca 2024 (załączamy do listu całość raportu). 

Umożliwić skuteczne planowanie transformacji energetycznej i ochrony klimatu

• Zagadnienia energetyki i klimatu powinny być włączone do planowania społeczno-gospodarczego oraz planowania przestrzennego samorządów lokalnych w Polsce, a nie być realizowane za pomocą osobnych dokumentów planistycznych – typu miejski plan adaptacji (MPA), plan gospodarki niskoemisyjnej (PGN) czy plan zaopatrzenia w ciepło (PZC). Wymagania wynikające z przepisów krajowych powinny umożliwić stworzenie spójnego systemu zarządzania dokumentami planistycznymi w samorządzie o różnym poziomie szczegółowości: od pojedynczych dokumentów strategicznych o długim horyzoncie realizacji celów – gdzie energia i klimat powinny mieć swoje własne cele, po wykonywane w większej liczbie dokumenty operacyjne możliwe do bieżącej aktualizacji bez naruszania celów strategicznych – gdzie energia i klimat mogą być zawarte w jednym lub kilku dokumentach. Przy czym dokumenty operacyjne powinny uzupełniać się wzajemnie, ale nie powinny nakładać się tematycznie. Konieczne jest planowanie zagadnień związanych z przeciwdziałaniem zmianie klimatu (mitygacją) oraz dostosowaniem się do zmian klimatu (adaptacją) w ramach jednego dokumentu, a nie osobnych, jak to ma miejsce obecnie. 
• Liczba dokumentów strategicznych przygotowywanych na szczeblu lokalnym powinna ulec ograniczeniu na rzecz tworzenia dokumentów o charakterze zintegrowanym, w których władze krajowe mogą wyznaczać pewien zakres analiz lub działań obowiązkowych – w tym zakresie powinny się znajdować zagadnienia energetyki i klimatu. Wskazane jest, aby odpowiedzialne za klimat ministerstwo przygotowało jednolite, szczegółowe wytyczne dotyczące przygotowania tej części dokumentu, która dotyczy energii i klimatu. Dokumenty strategiczne powinny być realizowane poprzez dokumenty operacyjne, których liczba i zakres powinna być dostosowywana do możliwości i potrzeb różnej wielkości gmin.

Aktywnie włączyć mieszkańców w proces transformacji

• Przygotowaniu dokumentów planistycznych przez samorządy lokalne powinny obowiązkowo towarzyszyć procesy edukacji i partycypacji społecznej, na które w samorządzie powinien być przeznaczony osobny budżet. Edukacja w sprawach związanych z realizacją celów strategicznych, za jakie uznajemy działania w zakresie energii i klimatu, powinna być realizowana w sposób ciągły, np. poprzez cykliczne wydarzenia z udziałem mieszkańców. Na obecnym etapie rozwoju kraju można stworzyć katalog procesów partycypacji społecznej, który mógłby być opisany w rządowych wytycznych lub ustawie. Każdemu procesowi partycypacji powinien towarzyszyć program komunikacji z mieszkańcami określający planowane efekty procesu. Jednym z takich efektów powinien być zakres rozpatrzenia i uwzględnienia uwag mieszkańców w postaci raportu z procesu partycypacji. 
• Samorządy lokalne powinny w większym stopniu współpracować z lokalnymi interesariuszami polityki klimatycznej: organizacjami pozarządowymi, jednostkami naukowymi, przedsiębiorstwami i innymi zainteresowanymi przy przygotowaniu np. dokumentów strategicznych. Samorządy mogą powoływać grupy robocze składające się z przedstawicieli różnych grup zainteresowanych kwestiami energetyki i klimatu, aby zapewnić szeroką partycypację w przygotowane dokumenty. 

Zwiększyć możliwości inwestycyjne i administracyjne samorządów w zakresie energii i klimatu

• Kompetencje samorządów lokalnych w zakresie energetyki i klimatu mogą ulec znacznemu rozszerzeniu poprzez kontynuację rozpoczętej w latach 90. XX wieku decentralizacji usług i infrastruktury oraz poprzez zwiększenie zaangażowania administracji samorządowej w życie wspólnoty samorządowej. Tego typu działania są możliwe szczególnie w zakresie:
  • Produkcji i sprzedaży energii elektrycznej, co powinno stać się jednym z zadań własnych gmin. 
  • Planowania, budowy i administrowania sieciami energetycznymi niskiego napięcia, w tym zarządzania lokalnym popytem i podażą na energię (bilansowanie zapotrzebowania i produkcji) w czasie rzeczywistym za pomocą specjalistycznych systemów elektronicznych. 
  • Tworzenia i zarządzania wspólnotami energetycznymi w szerszym niż dotychczas zakresie – potrzebny jest przegląd zasad tworzenia klastrów i spółdzielni energetycznych.
  • Inwestowania w odnawialne źródła energii – także poprzez wspólnoty energetyczne.
  • Zarządzania modernizacją budynków, w tym doradztwa i pomocy w zakresie modernizacji budynków prywatnych w formie tzw.: one-stop-shop. 
  • Oferowania (a nie jak dotychczas jedynie zakupu!) usług w zakresie efektywności energetycznej, np. usług ESCO na rzecz mieszkańców lub przedsiębiorców na terenie gminy przez komunalne przedsiębiorstwa zarządzania nieruchomościami.
  • Zarządzania zasobami wody opadowej na terenach rolnych, leśnych i miejskich. 
  • Zarządzania zasobami węgla i składników odżywczych w glebie oraz na terenach zieleni i lasów, w tym w połączeniu z produkcją energii z użyciem biogazowni. 
  • Redukcji ilości odpadów i ponownego wykorzystania zasobów w zgodzie z zasadami gospodarki cyrkularnej. 

Każdorazowo warunkiem przekazania samorządom takich kompetencji powinno być przekazanie im dodatkowych środków na realizację ww. działalności lub stworzenie mechanizmów zapewniających ich samofinansowanie się. 

• Przekazanie wyżej wymienionych kompetencji do samorządów powinno iść w parze z wyraźnym uporządkowaniem w zakresie dotychczasowych kompetencji pomiędzy powiatami i gminami. 

Zwiększyć możliwości kadry samorządowej w zakresie energii i klimatu

• Kadry samorządowe powinny zostać wzbogacone o dodatkowe osoby oraz dodatkowo wykształcone w zakresie energetyki i klimatu oraz partycypacji społecznej. Wskazane jest na wzór wielu gmin w Polsce, wyznaczenie tzw.: koordynatora ds. energetyki i klimatu w każdej gminie i powiecie – utrzymanie takiego pracownika może być obowiązkiem gminy pod warunkiem przekazania samorządom dodatkowych środków budżetowych na ten cel. Zadania w zakresie energii i klimatu powinny być jego głównym mandatem do działania. Powinna być także stymulowana wymiana wiedzy pomiędzy samorządami, m.in. poprzez wyjazdy studyjne. Powinien być budowany prestiż i wizerunek pracownika instytucji samorządowych jako kompetentnego specjalisty działającego w oderwaniu od sfery politycznej. Elementem tego procesu może być tworzenie dedykowanych zarządzaniu energią i klimatem w gminach kierunków studiów podyplomowych finansowanych z budżetu państwa. Cześć realizowanych przez samorządy lokalne specjalistycznych zadań z zakresu energii, klimatu i partycypacji społecznej może być oferowana poprzez tzw.: centra usług wspólnych dysponujących stałą kadrą ekspercką lub kooperujących z ekspertami na zasadach umów ramowych. 

Zwiększyć poziom współpracy i koordynacji pomiędzy instytucjami publicznymi 

• Administracja krajowa powinna aktywnie wspierać działalności w zakresie energii i klimatu na szczeblu samorządu lokalnego. W tym zakresie wskazane jest ustanowienie ciała odpowiadającego za stały dialog pomiędzy administracją krajową i lokalną w zakresie energii i klimatu, a także stworzenie narzędzi stałego monitoringu i wsparcia lokalnej polityki rozwoju, z dedykowanymi rozwiązaniami specjalnie dla tematów energetyki i klimatu. Zadania te mogą być realizowane poprzez pełnomocnika rządu ds. współpracy z samorządami w zakresie energii i klimatu, którego mogą wspierać koordynatorzy wojewódzcy – działający w strukturach urzędów wojewódzkich – będący łącznikami pomiędzy poziomem krajowym i lokalnym.  
• Wsparcie dla samorządów lokalnych może być kierowane także ze strony samorządów regionalnych. Instytucje regionalne mogą na rzecz samorządów lokalnych zdobywać informacje, poprzez wykonywane odpowiednio szczegółowych analiz (np. analizy na rzecz miejskich planów adaptacji w woj. śląskim i małopolskim), lub tworzyć standardy, poprzez proponowanie metodyk wykonywania analiz lub usług wspólnych dla wielu samorządów lokalnych (np. metodyka badania ubóstwa energetycznego oraz wytyczne techniczne i eksploatacyjne dla instalacji odnawialnych źródeł energii w woj. małopolskim). Instytucje te mogą także wspomagać wymianę informacji pomiędzy samorządami poprzez np. zbieranie i standaryzację informacji o działaniach gmin w zakresie energii i klimatu (np. karta charakterystyki energetycznej samorządu w woj. zachodniopomorskim). Województwa mogą organizować szkolenia i warsztaty o tematyce klimatycznej dla samorządów lokalnych. 

Uzdrowić finansowanie transformacji energetycznej na szczeblu lokalnym

• Finansowanie działań w zakresie energii i klimatu ma szansę stać się stałym elementem lokalnej polityki rozwoju, jeśli ustanowi się działające długoterminowo mechanizmy planowania i finansowania rozwoju dedykowane tej tematyce. Trzeba unikać sytuacji, w której dofinansowanie działań w tym zakresie jest przedmiotem finansowania jedynie w postaci krótkoterminowych zewnętrznych grantów. Granty nie powinny być konkurencją dla dobrze działających, stałych, lokalnych mechanizmów finansowych, ale to dzięki grantom takie lokalne mechanizmy powinny zyskiwać większą skalę działalności. W samorządach oczekuje się, że powstaną pule środków pochodzących z takich mechanizmów jak system handlu emisjami, opodatkowanie nadzwyczajnych zysków producentów energii czy rewitalizacja terenów przyrodniczych, które będą zasilały bezpośrednio budżety lokalne z przeznaczeniem na wydatki własne bez pośrednictwa budżetu centralnego. Jednocześnie istotne jest wdrożenie mechanizmów zwiększających transparentność włączenia podmiotów prywatnych w lokalną transformację energetyczną. 

Pod listem podpisali się przedstawiciele następujących organizacji:

List przesłano 13 maja 2024 roku.